“Büyükada Fayton Meydanı Kentsel Tasarım Yarışması” kapsamında, katılımcı planlama anlayışını odağına alan Adalar İlçesi Strateji Belgesi’nin vizyonu aynen benimsenmiş ve bu vizyon çerçevesinde; “Adalar’ın doğal varlıklarının ve kültürel mirasının bütüncül bir anlayış çerçevesinde korunması; Sosyal yaşam ile ekolojik dengeler arasındaki etkileşimin güçlendirilmesi; Sağlıklı ve nitelikli bir yaşam alanı sunan işlevsel ve esnek bir kamusal mekanın açık alan sistemi bütününde değerlendirecek tasarım stratejilerinin geliştirilmesi” beklenmektedir. Söz konusu belgenin ortaya koyduğu vizyon ve stratejiler çerçevesinde, “Büyükada Fayton Meydanı Kentsel Tasarım Yarışması”, yakın tarihe kadar ada ulaşımında önemli rol üstlenen faytonların durak noktası olarak biline gelen, bugün ise İETT elektrikli araçlarının hareket noktası olarak tanımlanan odak proje alanının, yerleşim merkezinin kalbindeki konumu gözetilerek, güçlendirilmiş kamusal kimliği üzerinden Adalılar başta olmak üzere tüm kentliler ile yeniden buluşturulmasının hedeflendiği tasarım ortamına bir davettir.

Anakara ile ulaşım bağlantısında prestijli bir karşılama noktası oluşturan iskele meydanı, yerleşik nüfusu ve ziyaretçileri Ada’nın dokusu içine bırakırken, ada içi ulaşım imkânından yararlanmak isteyen yoğun kalabalığı halen eski Fayton Meydanı’na (eski adı ile Araba Meydanı’na) yönlendirmektedir. Yönetim merkezi olarak Adalar’ın düğüm noktasını oluşturan Büyükada, diğerleri ile kıyaslandığında, tarihle iç içe geçmiş geniş topoğrafyasındaki farklılaşmış kentsel peyzaj manzaraları ile daha fazla ziyaretçi çekmekte; bu bağlamda yarışmaya konu olan alan ve bağlantılı olduğu Saat Meydanı yoğun ve uzun süreli durağan kalabalıkları ağırlamaktadır.  

Saat Meydanı’na doğrudan dar bir eşik geçişi ile bağlanan proje alanı, Büyükada’nın ticari işleve sahip yaya sirkülasyonunun en yoğun olduğu Recep Koç Caddesi’ne, diğer adı ile “Çarşı” bölgesine, İsa Çelebi ve Fenerbahçeli Lefter Sokak ile bağlanmaktadır. Saat Meydanı ile birlikte kentsel doku içerisindeki konumu ve Büyükada hafızasındaki önemi düşünüldüğünde, Fayton Meydanı’nın, “Kent Meydanı” kimliği ile yeniden ele alınışının, özellikle meydanı besleyen ve yerleşim dokusu içerisinde güçlü bir şekilde bağlandığı İskele Caddesi  ve Çınar Caddesi bağlantılarından oluşan etki alanı (etkileşim alanı) ile birlikte gerçekleştirilmesi beklenmektedir.

Planlama hiyerarşisi göz önünde bulundurularak, Meydan’a dair geliştirilecek tasarım önerilerinde, makro ölçekte bütüne dair yaklaşımların ortaya konması öncelik arz etmektedir. Bu noktada konsept şemalar ile ekolojik ve sosyo-kültürel yapıya dair yaklaşımlar geliştirilebilir. Ada’nın doğal ve kültürel peyzaj değerlerinin anlaşılması ve korunması için önerilerin geliştirilmesi yine bu aşamada önem taşımaktadır. 

Büyükada, zaman ile şekillenen organik sokak dokusu, meydanları, sivil mimari örnekleri ve bunlarla bütünleşmiş doğal peyzajı ile ayrıcalıklı bir tarihi kültürel peyzaj niteliğine sahiptir. Bu  bölgede, Bizans öncesi dönemden başlayarak birçok uygarlığın izlerini taşıyan katmanlar; dini ve ticari yapılar ve sayfiye amaçlı konutların inşası ile köşk ve bahçelerin meydana getirdiği, farklı mimari üslupları içerisinde barındıran adaya özgü bir morfoloji oluşturmuştur. Söz konusu fiziksel çevre etrafında şekillenen sosyo-kültürel yapı, özgün bir Ada Kültürü ve yaşam tarzı ortaya çıkarmıştır. Ayrıca, parsel düzeni açısından İstanbul’da az rastlanır sivil mimari örneği ve deneysel tasarım yaklaşımların Büyükada’da görmek mümkündür. Özellikle Osmanlı ve Erken Cumhuriyet döneminde burada yaşayan halkın yaşam kültürünü yansıtan söz konusu mimari doku, doğası ve topoğrafyası ile birleşerek Büyükada’ya kendine has bir silüet kazandırmıştır. Bu dönemde karşımıza çıkan mimari üsluplar bahçe kültürü ile de bütünleşerek, doğal türlere ek olarak birçok yabancı bitki türünün (egzotik türlerin) adaya gelmesine zemin hazırlamıştır. Ada ile bütünleşmiş olan bitki çeşitliliği aynı zamanda adayı büyük bir arboretuma dönüştürmüştür. Tüm bu tarihsel süreçlerin izlerini taşıyan doğal ve yapısal çevrenin birleşimi, Büyükada’nın bugünkü Tarihi Kültürel Peyzaj karakterini oluşturmakta ve yarışmacılardan bu karakterin korunmasına dair öneriler geliştirmeleri beklenmektedir.

Ekolojik döngüler sonucu şekillenmiş, kendisine özgü Doğal Peyzaj dokusu ile Büyükada, aynı zamanda İstanbul’un önemli doğa koruma alanlarından birisidir. Ana karadan izole olma durumu ve topoğrafik yapısı gereği özerkleşmiş ekolojik döngüler sonucu kendine has ekosistemi ile Akdeniz ve Karadeniz iklimleri arasında bir geçiş niteliği taşıyan Büyükada, ikliminin ve topoğrafyasının da etkisi ile iğne yapraklı orman, Maki ve Garig formasyonlarından oluşan bitki örtüsüne sahiptir.

Büyükada’da hakim olan bitki örtüsü, Kızılçam (Pinus brutia), Fıstık Çamı (Pinus pinea) türlerini çoğunlukla barındıran çam ormanları ile Maki ve Garig formasyonunun içerdiği yer örtücü, çalı ve ağaçlardır.  Ada’da genel olarak görülen bitki türleri Gümüşi Akasya (Acacia dealbata), Sivri Meyveli Dişbudak (Fraxinus angustifolia), Himalaya Sediri (Cedrus deodora), Ceviz (Juglans regia) ve Gümüşi Ihlamur (Tilia argentea) gibi türler olup bunların yanında  Çitlenbik (Celtis australis), Tüylü Laden (Cistus creticus), Çakal Eriği (Prunus spinosa), Çoban Püskülü (Ilex aquifolium), Katırtırnağı (Spartium junceum),  Beyaz çiçekli kartopu (Viburnum opulus), Zakkum (Nerium oleander), Kocayemiş (Arbutus unedo), Akdeniz Defnesi (Laurus nobilis), Kuşburnu (Rosa canina), Sabin Ardıcı (Juniperus sabina), Katran Ardıcı (Juniperus oxycedrus), Kermes Meşesi (Quercus coccifera), Sakız ağacı (Pistacia lentiscus) ve Ağaç fundası (Erica arborea) da bulunmaktadır. Ayrıca Garig formasyonunun hakim olduğu alanlarda Adaçayı Yapraklı Laden (Cistus salviifolius), Abdestbozan (Sarcopoterium spinosum), Lavanta (Lavandula stoechas), Keçiboğan (Calycatome villosa) gibi türlerin bulunduğu görülmektedir. 

İstanbul Boğazı’nın doğal bir göç yolu olması sebebi ile Büyükada birçok türün göç güzergahı üzerinde bulunmakta ve bu türlerin üremesi, beslenmesi ve barınması için önemli bir konum niteliği taşımaktadır. Adalar’da görülen önemli kuş türler arasında  Yelkovan (Puffinus yelkovan), Karabatak (Phalacrocorax carbo), Leylek (Ciconia ciconia) ve Arı Şahini sayılabilir. Ayrıca Ada, Kızıl sincap (Sciurus vulgaris), Ada tavşanı (Oryctolagus cuniculus) gibi birçok memeli türüne ve çeşitli sürüngen türüne ev sahipliği yapmaktadır. 

Flora ve faunası ile kent ekosisteminin önemli bir parçası olan Adaların açık alan sistemi her açıdan nitelikli ve özel bir kamusallık deneyimi sunmaktadır. Doğal çevre ile uyumun yakalamasında ekolojik hassasiyeti gözeten yaklaşımların geliştirilmesi yarışmanın beklentileri açısından da son derece açıktır. Yarışma odağını oluşturan Fayton Meydanı her ne kadar yerleşim merkezinde bulunsa da içinde bulunduğu ekosistemin bütününde değerlendirilmelidir. Bu kapsamda yarışma odak alanı ile birlikte etkileşim alanına, ısı adası etkisi, yağmur suyu yönetimi, bitkilendirme stratejileri, aydınlatma stratejileri gibi unsurların; bölgeyi yaşam alanı veya göç yolu olarak kullanan diğer canlılar ile birlikte tüm ada canlılarını dikkate alan bir kurgu çerçevesinde yaklaşılması önerilmektedir.

Yarışma Alanı:

Yarışma alanı; sadece eski fayton bekleme ve hareket noktası olarak değil, dört bir tarafı farklılaşan zemin kat ticari birimleri ve bugünün değişen ihtiyaçları doğrultusunda  azalan sayılarına rağmen etkin şekilde çalışan küçük zanaat atölyeleri tarafından çevrelenmiş, gündelik hayatın her anlamda merkezinde kalan bir kamusal mekândır. Fayton Meydanı’nı çevreleyen sivil ve dini yapıların varlığı ve onlar tarafından çevrelenen açık alanın etrafındaki kullanımlar, alanın özellikle Saat Meydanı ile birlikte tarihi dokunun önemli bir parçası olduğunu hatırlatırken; bugün yarışma ile, mekanın tarihine saygılı ve mevcut dinamikleriyle uyumlu yeni bir kimliğin kazandırılması amaçlanmaktadır.

Şekil 1. Yarışma odak alanı ve etki alanı sınırları.

Büyükada Fayton Meydanı’nın kamusallığını yeniden ele alırken, kendisine bağlanan sokaklar ve buluştuğu diğer kamusal boşluklara dair yarışma ile geliştirilecek ve katılım süreci ile birlikte hayata geçirilecek mekânsal kararlar, Ada’nın hem fiziksel hem de yaşam dokusu ile açık alan kullanımından beklenen ihtiyaçları karşılayan bir yaklaşıma ihtiyaç duymaktadır. Bununla birlikte, alanın kolektif belleği ile de anlamsal birlikteliğini gözeten bir ele alışın, önemli bir Kültürel Miras alanı olarak Büyükada’ya kıymetli bir katkı sağlayacağına inanılmaktadır.

Söz konusu tarihsel perspektifte, Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Yüksek Kurulu tarafından, 31.03.1984 tarihli ve 234 sayılı karar ile “Marmara Takım Adaları (Büyükada, Heybeliada, Burgazada, Kınalıada, Sedef Adası) Sit Alanları Bütünü” ilan edilmiş olması önemlidir. 29.08.1991 tarihinde onaylanan “Marmara Takım Adaları Koruma Amaçlı Nazım İmar Planı”nda yapılan doğal ve kentsel sit alanı ayrımı ile Büyükada Fayton Meydanı “kentsel sit alanı” sınırı içinde kalmıştır. Süreçte son olarak, İstanbul V Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu tarafından 07.03.2011 tarih ve 3125 numaralı karar ile değişikliklerle uygun bulunan 1/5000 ölçekli Koruma Amaçlı Nazım İmar Planı, İstanbul 8. İdare Mahkemesinin 30.11.2017 tarih ve K.2017/2628 sayılı kararı ile iptal edilmiş ve bölge plansız kalmıştır. 

Eylül 2019’da yeniden başlamış olan ve İstanbul Büyükşehir Belediyesi Şehir Planlama Müdürlüğü tarafından yürütülen Adalar İlçesi Koruma Amaçlı Nâzım İmar Planı çalışmalarında, halk katılımı ile Adalıların sürecin paydaşı kılınması, Adalar için yeni bir başlangıcın da işaretini oluşturmaktadır. Mekânsal ve işlevsel kalitesinin yükseltilmesinde, halkın etkin katılımı ile değerlendirildiği süreç sonunda çıkarılan Adalar İlçesi Strateji Belgesi’nde de belirtildiği üzere “Planlama çalışmalarının Adalar halkının ihtiyaçları ve beklentileri dikkate alınarak, koruma ilkeleri ve öncelikleri çerçevesinde, bilimsel analizler, kurum ve uzman görüşleri doğrultusunda gerçekleştirilmesi, mevcut olumsuzlukların birlikte tespit edilmesi ve ortaklaşa çözümler üretilmesi” hedefleri doğrultusunda çevresel farkındalık ve katılım potansiyelini değerlendiren bir yaklaşım gözetilerek, çözülmesi beklenen temel sorunların öne çıkarıldığı belgede; tarihi kültürel peyzajın korunması gerekliliği, sosyal donatı yetersizlikleri, Adalar’da kapalı ve açık kamusal mekâna duyulan ihtiyaç ve sosyo-kültürel faaliyetlerin geliştirilmesi gerekliliği öncelikli olarak tanımlanmaktadır.

Söz konusu kamusal açık mekân ihtiyacına cevap oluşturması açısından başta Büyükada Fayton Meydanı’nın yerlisi ile birlikte var olacağı düşünülerek, soylulaştırmadan uzak ve yere özgü kararlarla, kapsayıcı bir tasarım anlayışı çerçevesinde kullanıma kavuşturulması; ayrıca geliştirilecek önerilerin yarışma etki alanı içinde yer alan kamusal açık mekân sistemi ile bütüncül bir çerçevede değerlendirilmesi önem arz etmektedir.

Büyükada Fayton Meydanı’na dair diğer bir beklenti, 06.02.2020 tarih ve 2020/1-5 sayılı UKOME kararı ile “daha önce fayton taşımacılığı ile toplu taşıma hizmeti bulunan Adalar’da, hem ada sakinlerinin hem de yerli-yabancı turistlerin ulaşım ihtiyacının, adanın doğal ve kültürel kimliği ile uyumlu, sürdürülebilir, verimli, insan odaklı ve toplu taşıma sistemi ile entegre olan elektrikli araçlarla sağlanması” yaklaşımı kapsamında Büyükada genelindeki yaya öncelikli ulaşım modları işleyişinin Fayton Meydan’ı ve meydana açılan sokaklar bütününde tamamen “yayalaştırılmış bölge” olarak ele alınmasıdır.    

Yarışma ile Ada kimliğinin en önemli parçası olan yaya hareketliliğinin devamlılığını merkeze taşıyan, tamamen kamu kullanımına açık, yaş gruplarının çeşitliliğini dikkate alan, engelsiz, eşit, adil, toplumsal katılımı teşvik eden, etkileşimli ve çeşitli olanaklar sunan, konforlu, güvenli ve uyarlanabilir niteliği ile mekân ve dolayısıyla yaşam kalitesini yükselten proje seçeneklerinin elde edilmesi amaçlanmaktadır. 

Yarışma alanının düzenlenmesinde;

• Planlama hiyerarşisi gözetilerek, Fayton Meydanı’na dair tasarım yaklaşımının ilişkilendirildiği makro ölçekli konsept şemaların üretilmesi,
• Alanın kimliğinin önemli parçası olan fayton başta olmak üzere, tarihi ile bağlantılı izlere ilişkin mekânın hafızasını geleceğe taşıyacak, simgesellikten uzak senaryoların geliştirilmesi,
• Odak yarışma alanı olarak Fayton Meydanı’na ilişkin senaryoların, yarışma etki alanı olarak tanımlanmış sınır içinde kalan kamusal açık mekân sistemi bütününde geliştirilmesi,
• Etki alanı ile birlikte, yarışma odak alanında aktif sokak cephelerine, yaya güzergâhlarında kesintisiz devamlılığa, kolay erişime ve okunaklı yönlendirmeye öncelik veren, Adalıların ve kentlilerin çevreleriyle etkileşimini kuvvetlendirecek esnek ve yenilikçi tasarım stratejilerine odaklanılması,
• Kentsel peyzaj tasarımı ile alanın güncel ihtiyaçlarına cevap verecek, doğal ve yapısal çevre karakterine saygılı, mimari kimliği ortaya çıkaran, çağdaş pratikleri benimsemiş, ekolojik çözümler içeren, sosyo-kültürel yapıya hâkim önerilerin geliştirilmesi,
• Proje alanında tarihi kültürel peyzaj değerlerinin korunmasına yönelik geliştirilecek önerilerde mevsimsel kullanımların gözetilmesi,
• Ada’nın tarihi peyzaj kimliği ile uyumlu, özellikle yaz aylarındaki canlı kamusal yaşamın, gündüz kadar gece kullanımı da gözetilerek değerlendirilmesi; bu anlamda gece kullanımını sağlayacak mekânsal programların yanı sıra doğal yaşama saygılı aydınlatma konsepti geliştirilerek, kamusal açık mekân kalitesinin ve deneyiminin arttırılması,
• Geliştirilecek önerilerin, kamusal mekân deneyiminin önemli bir parçası haline gelen sanatsal, kültürel aktivitelere yönelik senaryoların üretilmesine uygun nitelikte olması;
• Toplu taşıma durak noktaları ve diğer yaya bölgeleri ile proje alanı arasında yaya ulaşımının organize edilmesi, bu ulaşım düzenlemeleri sırasında yaşlı, çocuklu, engellilerin de ihtiyaçlarına yönelik çözüm önerileri geliştirilmesi,
• Yoğun olarak kullanımı ile alanda yaya hareketini engel teşkil etmeyecek ve dayanıklılığı yüksek kentsel ögelerin geliştirilen öneriler çerçevesinde tanımlanması,
• Mekanın önemli bir parçası olan atölyelerin korunarak, yaratıcı endüstrilerin desteklendiği kültür temelli eylem ve faaliyetlerin bir parçası olarak değerlendirilmesi beklenmektedir.

İki kademeli olarak gerçekleştirilecek yarışmanın ilk kademesinde, katılımcı süreç kapsamında halk ve paydaşlar ile yapılan toplantıların çıkarımları doğrultusunda yarışmacılardan, Fayton Meydanı’na dair geliştirecekleri kararlarda makro ölçekteki sistemler ile ilişkilerinin analiz edildiği ve yorumların ortaya konduğu ada geneline dair konsept şemalar üretilmesi istenmektedir. Özellikle Meydanın parçası olduğu bütünün anlaşılması ve ilişkili olduğu ekosistemlerin, sosyo-kültürel çevrenin üst ölçekten incelenerek Meydana dair bütüncül bir yaklaşım geliştirilmesi beklenmektedir. Bu temel yaklaşımların özellikle katılımcı süreç toplantıları sonucunda çıkan Sosyal Yaşam, Mekânsal Hafıza, Ulaşım, Doğal ve Yapılı Çevre (tarihi kültürel peyzaj), Sanat ve Kültür tema başlıkları üzerinden konsept yaklaşımların geliştirilmesi beklenmektedir. Yarışmanın ikinci kademesinde ise yarışmacılardan, ilk kademede oluşturdukları üst ölçek sistem yaklaşımlarını alt ölçeğe indirerek Fayton Meydanı için mekânsal çözümler ve tasarım önerileri geliştirmeleri istenmektedir.